31 mei 2020

Hoe is de coronavirus epidemie in China ontstaan en was een pandemie te voorkomen geweest?

Author picture

5 min. read

Ontstond de coronavirus epidemie in China bij toeval of was er een directe oorzaak aan te wijzen?

Er is een levendig debat losgebroken over hoe de huidige pandemie heeft kunnen ontstaan en of er iets of iemand de schuld aan is. Drie dingen zijn er nodig om dit te weten te komen of beter om zo dicht mogelijk bij de waarheid te komen. Ten eerste het opsporen van patient nul en daarbij het virus te isoleren en bestuderen. En waar deze persoon is geweest en wat die heeft gedaan in het begin van de epidemie. Ten tweede een databank van virussen van allerlei diersoorten te maken en ten derde te begrijpen of er mutaties in het virus zijn opgetreden die verklaren dat een dier-virus nu ineens wel mensen kan infecteren, terwijl het dat voorheen niet kon. Zo’n virus dat nu ineens mensen infecteert en zich snel en efficient bij mensen kan verspreiden en nog al dodelijk is, kan op natuurlijke wijze zijn ontstaan en mensen kunnen door hun gedrag de overdracht naar de mens hebben bevorderd of een medewerker van een lab dat virussen van dieren bestudeert, is besmet geraakt en heeft zijn of haar familie thuis besmet. Beiden kunnen waar zijn en zijn een ongeluk of toeval. Je kan deze twee scenarios onderscheiden van de theoretische mogelijkheid dat zo’n virus in het lab is gemaakt met de bedoeling om een pandemie te veroorzaken.

Wanneer is de epidemie bij benadering begonnen in Wuhan?

Om patient zero te identificeren moet je iets over de timing van de eerste overdracht van dier naar mens weten. Wat is dag 1 van de epidemie? Dit is niet noodzakelijkerwijs de eerste infectie die iemand ziek heeft gemaakt. De eerste patient in Wuhan die het virus van een dier heeft gekregen en niet van een mens, is nog niet gevonden. De eerste infecties bij mensen zijn min of meer te traceren. Op 13 maart 2020 citeert de journalist Josephine Ma in de South China Morning Post uit officiele overheidsstukken, die zij heeft ingezien. Uit haar rapportage kan worden afgeleid dat COVID-19 op 17 november 2019 voor het eerst in de provincie Hubei opdook en dat dat achteraf als een besmetting met SARS-CoV-2 is bevestigd. Elke dag kwamen er 1 tot 5 infecties vanaf dat moment bij. Op 15 December waren het er 27 en op 20 december al 60, op 27 december meer dan 180 en op 30 december 266. Volgens een publicatie in de Lancet van artsen van het Jinyintan ziekenhuis in Wuhan werd de eerste patient in Wuhan besmet op 1 december. Of de eerste patient nu half november werd besmet, half december of eind december, het duurde nog tot 23 januari voordat Wuhan van de buitenwereld werd afgesloten en de mensen hun huis niet meer uit mochten.

Was het coronavirus dat COVID-19 veroorzaakte een gemuteerd vleermuisvirus?

Op 30 december 2019 werd in datzelfde ziekenhuis bij een patient door middel van een PCR die alle bekende coronavirussen kan opsporen, voor het eerst vastgesteld dat een coronavirus mogelijk de oorzaak van de pneumonie van onbekende oorsprong was. Vervolgens werd het hele genoom van het virus geanalyseerd en vastgesteld dat het virus RNA voor 96% gelijk was aan het SARS-achtige virus van een vleermuis( BatCoV RaTG13). Het virus vermenigvuldigde zich in verschillende cellijnen goed en maakte gebruik van hetzelfde ACE2 molecuul als het SARS virus en het virus NL63 om de cel binnen te dringen . De SARS-CoV-2 RNA volgorde werd op 12 januari met de wereld gedeeld. Op dezelfde dag brengt de WHO een Disease Outbreak News uit met het nieuws dat een meerderheid van de vroege COVID-19 patienten of wel kraamhouders of wel klanten waren van de “ Huanan Seafood Wholesale Market” in Wuhan, die volgens de autoriteiten op 1 januari 2020 werd gesloten. Het is niet verbazingwekkend dat we niet meer weten over het ontstaan van de epidemie. De Chinese artsen werden erdoor overvallen en in zo’n beginperiode zie je pas een patroon als er tientallen slachtoffers zijn gevallen. Dat neemt echter niet weg, dat er een maand, misschien wel twee maanden tussen de eerste infecties en de ‘ social distancing’ maatregelen zit en dat er daardoor meteen ook draconische maatregelen nodig waren. Dat hielp wel om de infectie in China zelf onder controle te krijgen, maar het was overduidelijk veel te laat om verspreiding naar andere regio’s in China en naar andere landen in de wereld te voorkomen.

Was de oorzaak van de coronavirus uitbraak in China net als bij SARS de gewoonte om exotische dieren te eten?

Het echte probleem in China lijkt de gewoonte te zijn om exotische dieren niet alleen te eten, maar ook bij leven te willen aanschaffen om de versheid bewezen te zien. Vervolgens worden de dieren onder de ogen van de koper geslacht of zelfs levend mee naar huis genomen en daar geslacht. De patient zero is dan ook of een kraamhouder op de markt of een koper van een dier dat het virus wel bij zich draagt, maar niet ziek is.Die koper kan een burger zijn die zijn familie of vrienden vervolgens besmet of iemand van het Wuhan Institute of Virology die onderzoek doet naar coronavirussen. De eerste vraag is waar het virus vandaan kwam, de tweede wanneer de overdracht van dier op mens ongeveer heeft plaats gehad. Bij het eerste is de centrale vraag is of een vleermuisvirus is veranderd na infectie van een andere diersoort, waarbij de mutaties in het virus er toe leiden dat het virus meer kans heeft van mens-op-mens te worden overgedragen. Het kan natuurlijk ook zijn dat het virus bij de overdracht van mens-op-mens door mutaties besmettelijk voor mensen werd. Op dit moment zijn al die mogelijkheden nog open.

Is het nieuwe coronavirus van oorsprong een vleermuizenvirus of een virus van een schubdier?

In 2013 is het vleermuizenvirus RaTG13 dat het meeste van alle coronavirussen op het SARS-CoV-2 lijkt in Yunnan geisoleerd en vijf jaar later een serie virussen van schubdieren, die ook erg op het SARS-CoV-2 virus lijken maar net iets minder dan het vleermuizenvirus. Er zijn twee eigenschappen van coronavirussen, die de verspreiding onder mensen heeft bevorderd. Ten eerste mutaties in de kroon van het virus die maken dat het virus makkelijk de menselijke cel binnenkomt via de menselijke receptor ACE2 op de cel en ten tweede een plek op de kroon die geschikt is om in tweeen te worden geknipt door het menselijke enzym furin. Dezer beider eigenschappen maakt het hoogst onwaarschijnlijk dat het virus in een lab is gemaakt omdat de mutaties die tot deze veranderingen hebben geleid nooit waren voorspeld. Voor mij is de overdracht van schubdieren op de mens het waarschijnlijkst omdat het schubdierenvirus alle 5 mutaties heeft die sterke binding van het virus aan menselijk ACE2 veroorzaken, het vleermuizenvirus heeft er maar 1. Noch het schubdiervirus noch het vleermuizenvirus kan in tweeen geknipt door furin maar sommige andere coronavirussen van mens wel, zoals het SARS virus en de verkoudheidsvirussen HKU1 en OC43. Dit betekent voor mij dat het virus voor optimale verspreiding zich na de besmetting van schubdier-op-mens heel snel aan de mens heeft aangepast, misschien al bij de eerste mens-op-mens besmetting.

Is het nieuwe coronavirus vorig jaar of jaren eerder van een schubdier op de mens overgedragen?

De laatste vraag is of deze virusveranderingen over een periode van tientallen jaren hebben plaatsgehad of van zeer recente datum zijn, bijvoorbeeld van de laatste maanden. Andrew Arnaud van de Universiteit van Edinburgh heeft dit uitgezocht. Hij maakt aannemelijk dat de overdracht van dier op mens op zijn vroegst op 27 augustus en op zijn laatst op 20 december 2019 heeft plaats gehad. Dan is gemiddeld een datum in november niet onwaarschijnlijk waarop dit gebeurd is. De korte tijdspanne waarin deze onvoorspelbare mutaties het nieuwe coronavirus zo ongelofelijk fit hebben gemaakt, suggereert dat toeval hier een grote rol heeft gespeeld. Het virus is bij toeval vanuit een schubdier bij een mens terecht gekomen en heeft het bij die eerste mens maar heel even moeilijk gehad. Binnen de kortste keren is er een stam ontstaan die zich makkelijk verspreidt en net niet zo dodelijk voor de menselijke gastheer is dat het zijn eigen graf graaft. De kans dat dit virus blijft terugkomen, is dan ook groot.

AFP

Was het virus al voordat Wuhan van de buitenwereld werd afgesloten naar het buitenland ontsnapt?

Al met al is er vanuit virologisch en epidemiologisch oogpunt laat gereageerd in China, maar niet zozeer in informatieverschaffing aan de buitenwereld zoals de CDC en WHO. Het gevaar van verspreiding buiten de provincie Hubei en de stad Wuhan was al op 15 december 2019 duidelijk, er waren toen al tientallen infecties. Pas op 23 januari werd Hubei en Wuhan van de buitenwereld afgesloten en de inwoners in hun huis opgesloten. Tot 23 januari werd er wel contact opsporing gedaan, maar er was tot die dag nog ruim verkeer mogelijk. In de eerste twee weken van januari verspreidde het virus zich in China, en nog voor 23 januari werd het virus aangetroffen bij patienten in Thailand op 13 januari, in Japan en de Verenigde Staten op 15 januari, in Zuid-Korea op 20 januari, in Taiwan op 21 januari, in Hongkong en Macau op de 22ste en in Singapore op de 23ste. Het virus ging vervolgens razendsnel de wereld over.

Had het bij zo’n nieuwe ziekte en een nieuw virus anders kunnen lopen?

De epidemie van COVID-19 in China was compleet nieuw en werd veroorzaakt door een virus dat niemand nog ooit eerder had gezien. In een dergelijke situatie is het achteraf makkelijk praten. Een vertraging treedt altijd op, hoe goed het volksgezondheidssysteem ook is. Je ziet pas bij tien of twintig gevallen op zijn vroegst een patroon en als je dat al zo vroeg ziet, weet je niet hoe snel het virus zich verspreidt en hoe dodelijk het is. Het had een bekend virus kunnen zijn als griep. Ik herinner me nog hoe lang het duurde voordat de AIDS epidemie op waarde werd geschat of voordat het nieuwe griepvirus H5N1 werd ontdekt in Vietnam. En toen het coronavirus, dat de COVID-19 epidemie veroorzaakte, bekend was, kon je het alleen met de vier menselijke coronavirussen vergelijken die verkoudheden geven bij kinderen( en dat was nu helemaal niet het geval) maar die wel om de paar jaar wereldwijd terug keren of met MERS of SARS dat of jaar-in-jaar- uit lokaal blijft of eens in de paar jaar terugkeert.

Wij in het Westen hadden het makkelijker in de maanden die volgden, wij konden met eigen ogen zien hoe de epidemie was begonnen in China en hoe het virus zich gedroeg.

Over Jaap Goudsmit

Jaap Goudsmit is arts en viroloog verbonden aan de Harvard T.H. Chan School of Public Health en wetenschappelijk directeur van het Human Vaccines Project, een NGO die onze afweer tegen ziekte probeert te doorgronden zodat er sneller en betere vaccins kunnen worden gemaakt.

Jaap Goudsmit