29 mei 2020

Waarom testen we niet systematisch elke week en in elke provincie het rioolwater op coronavirus om de tweede golf te voorkomen?

Author picture

5 min. read

Mensen met en zonder corona verschijnselen scheiden virus uit in hun ontlasting

Het nieuwe coronavirus geeft soms diarree en een coronavirus patient scheidt vaak virus uit in zijn of haar ontlasting. Er zijn meerdere virussen die met de poep worden uitgescheiden en die door een gebrek aan hygiene in het eten of in het water terecht kunnen komen of via de toilet worden overgedragen. Beruchte voorbeelden zijn het poliovirus, het norovirus, het hepatitis A virus en het rotavirus. Polio wordt overgedragen via de lucht en de ontlasting, het norovirus is berucht van wc besmettingen en uitbraken in zorginstellingen en op cruiseschepen, hepatitis A komt vaak van besmet voedsel of een gebrek aan toilet hygiene in het buitenland, en het rotavirus maakt vooral binnenslands heel jonge kinderen ziek die besmet worden direct via de poep of via besmet speelgoed of zwemmen in besmet water. Zowel mensen die het coronavirus bij zich dragen zonder het te weten als mensen met verschijnselen, kunnen het virus in hun ontlasting hebben. Dit is misschien wel een geluk bij een ongeluk.

Mensen massaal testen op virus in de keel is lastig, maar testen van rioolwater niet

Het is heel moeilijk om op tijd te weten te komen of er opnieuw een uitbraak van het nieuwe coronavirus is nadat de ene na de andere maatregel wordt versoepeld. Zowel mensen met verschijnselen als zonder kunnen het virus overdragen en deze laatste groep zal zonder schroom naar een cafe of eetgelegenheid of sportschool gaan ,wat tot nieuwe infecties kan leiden met uiteindelijk het risico op een tweede golf. We weten van de uitbraken na het carnaval in februari, de uitbraken in verzorgings-en verpleeghuizen en de recente uitbraak in een vleesverwerkingsfabriek in Groenlo dat je snel te laat bent. Immers de GGDs worden pas gewaarschuwd als er ziekte bij iemand optreedt. Een prospectief onderzoek is zeer lastig te doen, vereist veel mankracht van de GGDs en het RIVM en is gauw te kleinschalig.

Het positief testen van rioolwater geeft een sterke aanwijzing dat het coronavirus oplaait

Onderzoek op rioolwater lijkt uitkomst te bieden, is goed te doen met de ruime voorradigheid van PCR testen voor het coronavirus en de PCR techniek is direct op ontlasting toepasbaar.Onderzoek uit Italie en de Verenigde Staten heeft aangetoond dat het coronavirus dat COVID-19 veroorzaakt, makkelijk in onbehandeld en ongefilterd rioolwater aantoonbaar is. Een onderzoek uit Spanje toonde aan dat het virus met PCR aantoonbaar was in rioolwater nog voordat de eerste gevallen in een bepaalde streek werden gemeld bij de lokale en centrale overheid. Ook in Milaan werd het coronavirus in rioolwater gevonden een paar dagen nadat bewijs was geleverd voor het eerste geval van overdracht binnen Italie. Het lijkt er dus op dat het regelmatig en systematisch testen van rioolwater een goede manier is om heel snel en vroeg erachter te komen of het virus zich aan het verspreiden is.

Al op 2 maart was door het testen van rioolwater bekend dat het coronavirus zich over heel Nederland had uitgebreid

In Nederland werd al regelmatig rioolwater getest door het RIVM op norovirussen, antibiotica-resistente bacterieen, poliovirus en mazelenvirus. Tijdens de huidige COVID-19 epidemie is dat ook gedaan voor het nieuwe coronavirus. Op 17 februari is gestart met een wekelijkse afname van afvalwater bij Schiphol. Tot 2 maart werd er geen coronavirus in het afvalwater aangetoond, maar vervolgens was de test positief op 2, 9 en 16 maart. Dit was vier dagen nadat de eerste patient zich in ons land aandiende en twee weken voor de intelligente lockdown van kracht werd. Op 3, 10 en 17 maart werd ook het afvalwater in Tilburg getest. Op elk van die dagen werd het coronavirus aangetoond.

Onafhankelijk van het RIVM en twee weken eerder, op 7 februari 2020 was het KWR Water Research Instituut ook gestart met het testen van rioolwater in Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Apeldoorn, Amersfoort en Schiphol. Dit onderzoek is pas wekelijks gedaan nadat de eerste monsters positief werden en was niet gecoordineerd met het RIVM. Pas op 1 april werd het aan het RIVM en het KWR duidelijk dat ze onafhankelijk van elkaar rioolwater aan het onderzoeken waren. Op de KWR website ( Update COVID-19 rioolwateronderzoek-KWR/ 30-05/2020) valt te lezen: “ Op 1 april bleek dat het RIVM in dezelfde periode als wij ook rioolzuiveringen had bemeten. De twee onafhankelijke onderzoeken kwam(en) -gelukkig-tot dezelfde conclusie…” Het rioolwater uit Den Haag was positief op 4 maart, in Utrecht op 5 maart, en op Schiphol ook op 5 maart. Op 15 maart was in het bemonsterde rioolwater van alle geteste lokaties virus aanwezig in het rioolwater. Verrassend genoeg, waarschijnlijk vanwege de uitbraak in Brabant, werd nu ook Tilburg in het onderzoek meegenomen en ook positief bevonden. Er bleek een direct verband te bestaan tussen de hoeveelheid viraal RNA in rioolwater en het aantal COVID-19 gevallen per 100.000 inwoners.

De volgende vraag is of het positief worden van rioolwater voor coronavirus een teken is van een ophanden zijnde uitbraak. Dat lijkt het geval. Het KWR vond in Amersfoort het rioolwater positief op 5 maart. Pas op 11 maart werden in Amersfoort de eerste twee COVID-19 patienten gemeld. Dit wijst er op dat positiviteit in het riool water voorspellende waarde heeft in gebieden waar nog niets te merken is. Het is uiterst jammer dat in de meeste provincies tot nu toe zoals in Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Flevoland, Zeeland en Limburg geen rioolwater is onderzocht. Juist waar nog weinig tot geen infecties zijn is het van het grootste belang dit onderzoek te doen.Omdat de hoeveelheid viraal RNA in het rioolwater een maat is van de verspreiding van het virus, kunnen toenames en afnames in de hoeveelheid virus in rioolwater richting geven aan het beleid. Als het virus in het rioolwater afneemt gaat het goed in de betreffende provincie en als de hoeveelheid virus in het rioolwater weer omhoog gaat, is er reden om in actie te komen.

Niets wijst er op dat er systematisch en in elke provincie rioolwater op coronavirus wordt getest en dat is wel aan te raden

Mijn voorstel is om vanaf nu in elke provincie op een groot aantal plaatsten wekelijks monsters te nemen en die met de PCR techniek te testen. Tevens stel ik voor de test resultaten in de technische briefings van de Tweede Kamer op te nemen en wekelijks de resultaten per provincie te rapporteren en door te geven naar de lokale GGDs. Alles wijst er op dat dit de beste manier is om snel overzicht te krijgen van waar het virus opduikt dan wel zich verspreidt. En daarmee de GGDs de mogelijkheid te bieden in gebieden waar het virus de kop op steekt actieve surveillance te doen en eventueel lokaal maatregelen af te kondigen zonder te wachten op patienten met verschijnselen.

Over Jaap Goudsmit

Jaap Goudsmit is arts en viroloog verbonden aan de Harvard T.H. Chan School of Public Health en wetenschappelijk directeur van het Human Vaccines Project, een NGO die onze afweer tegen ziekte probeert te doorgronden zodat er sneller en betere vaccins kunnen worden gemaakt.

Jaap Goudsmit